چگونه سومری بخوانیم ، طبقه بندی خط ونگارش سومری

در اینجا دو متن مربوط به شیوه خواندن نوشته های سومری و طبقه بندی خط و نگارش را از کتاب "دستور زبان سومری "  پروفسور اتوو . ادزارد، سومرشناس معروف ترجمه و تقدیم دوستداران تمدن ایرانی مینمایم.

چگونه سومری بخوانیم

2/1 موضوعات عمومی

ممکن است، گفته شود، که ما سومری راازطریق عینک تیره اکدی می بینیم ، زیرا ارزش های ( آوائی) تقریبی تمام نشانه های مورد استفاده در هجا های سومری از مکان ها و دوره های مختلف با روش نگارش هجائی اکدی یا بصورت تهجی ( فتحه ، ضمه ، کسر) اضافی اصطلاحاً هجا های tu-ta-ti شناسائی شده اند. چون زبان اکدی درنشانگر فهرست لغات خود بیش از چهار مصّوت (واک) ابراز نکرده است، و مصّوت های کوتاه یا بلند آن [a,ā,e,ē,i,ī,u,ū] میباشند . ما نیز در مورد این مجموعه مصّوت که از طریق آن مجموعه مصّوت های زبان سومری هم شکل گرفته اند ، در مضیقه واقع شده ایم . ضمن اینکه، درباره کمیّت مصّوت ها ، برخی استدلال ها ی عرضه شده ممکن است، برای وجود یک تضاد بین مصّوتهای کوتاه وبلند[v:‾v] مفید باشند، ولی تا حد دسترسی یافتن به یک ساختار دقیق کیفیت مصّوت سومری معنی نمی شوند . حد اقل مجموعه مصّوت ها A,E/I,U هستند، مصّوتهای A وU بروشنی در هجا ها مشخص شده اند، درحالیکه برای E/I بسیاری اوقات ، برخی دو گانگی در هجا های اکدی موجود است.

توجه گردد : آرنو پوبل در (AS 9, 1939, 116 f. with fnn. 1and1(!), وجود مصّوت [o] را در اکدی پیشنهاد کرده است. این نظر ایشان بوسیله St. Lieberman در نوشته او " واک (مصّوت) /o/ در سومری"

تعمیم داده شد. (Fs. T. B.Jones [1977] 21-28, = AOAT 203) و Aa. Westenholz که مستندات مربوط به این مصّوت را در نوشته خود " مصّوت /o/ در اکدی" در (ZA 81 [1991] 10-19) توسعه داد.

بهرحال ، وجود ناتوانی ما، برای باز سازی [o] سومری از هجا یا هجای های گوناگون ، باعث شده است، ما آنرا با توجه به دستور زبان سومری موجود نا دیده بگیریم.

هجاهای گوناگون در کتیبه های همسو( همزمان یا در زمان) گاهی منابع گرانبهائی برای واج شناسی فراهم میکند، وبهمان اندازه نگارش " خطا" را نشان میدهد.

قطع نظرازفهرست های لغت معنی، یک منبع مهم برای صدا های سومری وام واژه های موجود در زبان اکدی هستند. و درمورد یک شمار محدود نشانه های اسمی :kar> kārum ( نه *karrum) بمعنی " بندر گاه، اسکله " اشاره به یک [ā] کشیده در kar برای مثال [kār] دارد. در حالیکه e2-gal > ukallum ( نه *ukālum) یک [a] کوتاه را نشان میدهد. مثلاً *[kal] ، نشانه اسمی HI,DÙG بصورت du-u2-gu [dugu] و نه *du-ug-gu *[duggu] است، که بما صدای کشیده [ū] را در هجا های سومری dùg,du10 برای مثال [dūg] میدهد. مطالب بیشتر دراین مورد را در جزئیات ذیل بند 3/1 ببینید.

درست بهمان صورت مصّوت ها، شناخت صامت های سومری وابسته به اسناد در اصل اکدی ، فهرست لغات هجائی و واژگان ، و عملکرد وام واژه ها ، مجدداً تا حدی، نام نشانه ها، ساختار فرضی موجودی صدای صامت های سومری را نشان میدهند . ولی بسیار مشکلتر ازمورد مصّوت ها است. مقایسه ēkallu (e2-gal) بمعنی " کاخ" ( ذکر شده دربالا) و unetukku(u3-ne-e-dug4) بمعنی " نامه" نشان میدهد ، که ، حد اقل در آوانویسی لاتین ، حروف بی صدای (K,T) در وام واژه های اکدی درروش تبدیل ما به کلمات سومری بصورت (G,D) بر مبنای زبان سومری نوشته میشوند. این اختلاف در آوانویسی ما ناشی از این حقیقت است، که کهنترین هجا های اکدی در حال حاضر بصورت پیش – Ea( اآناتوم) (MSL 14 [1979] 3-8), شناخته می شوند. که حروف صدا دار را بجای بی صدا نشان داده است. مثلاً du-u2 > KA (p.44:308) ،یا در کلمه ga-la > GAL (p.50:471) . میشود.

صدای ترکیبی در ارتباط بین سومری و اکدی ، صامت ها ( بعلاوه آنچه ما آنها را آوانویسی کرده ایم) ناشی از بسیاری گمانه زنی است ، چه راجع به دو جزئی ، یا یک مجموعه سه جزئی در سومری باشند. مثل تبدیل D وT به T1,T2, وغیره ، قسمت بی صدایا بایک حرف ساده یا تقسیم به دو قسمت یک حرف ساده و یک مجموعه حرف شروع میشود. این بحث با جزئیات بیشتر و با نمودار در ذیل در pp. 15f توضیح داده میشود.

2/2 خط و املاء سومری

2/2/1 طبقه بندی صورتهای خط میخی

صورت های قدیم نگارش خط میخی سومری از دوره های گودا و اور سوم است، که در پنج طبقه نشانه های خط میخی طبقه بندی شده اند. این تفاوت خطی مربوط به تلفظ خط نیست ، بلکه تنها بر مبنای ظاهر خط است.

الف- اندیشه نگارها کلمه نشانه ها ، بیان کننده حالت اسم یا فعل مبنائی هستند. مثلاً lu2 بمعنی " شخص" ، mu بمعنی" نام" ،" سال" ، dug3 بمعنی "خوب" ، " خوشگوار" ( برای نوشیدن آب)، -zu بمعنی " شما، تو" ( برای مفرد) ، ba بمعنی " نسبت دادن " است.

ب – مجموعه هجاها یا نشانه های هجائی تنها ، برای انتقال صوت ، بدون اشاره اولیه به معنی بکار میروند. مثلاً ba- ( پیشوند فعل ) ، mu- ( پیشوند فعل) ، -ke4 ( پسوند اسمی، نشانگر [k] واج انتهائی اضافه ملکی [ak] و[e] نشانگر حالت ارگتیو) ؛ gu-za بمعنی " صندلی" .

ج- نشانگر های آوا شناختی، بصورت یک زیر مجموعه بند ب مثلاً مجموعه نشانه های استفاده شده برای خواندن یک نشانه مفرد ( یا از یک گروه نشانه) ، مانند GIŠ.TUG2.PI= geštug2 ، نشانه های GIŠ وTUG2 ثمره تلفظ PI [geštug2] برای ذکر نام geštug2 است. این یک موضوع قرار دادی است، که ما در آوا نویسی GIŠ.TUG2.PI بصورت geštug2یاgiš-tug2geštug با دو نشانگر آوائی بالا نویس نشان میدهیم .

د – نشانه هائی برای شمارش یا نماد سنجشی واحد ترکیبی شمارش بکار میبریم. مثلاً ؛ min بمعنی "دو" ، banmin بمعنی " دو بَن " = 10*2 ، یا sila ( 1 sila معادل تقریبی یک لیتر) .

ه - شناسه ها: نشانه هائی وجود دارند ، که قبل یا بعد از کلمه یا اسم آورده میشوند، وبه ترتیب خاصی وابسته به آنها میشوند و مفهوم خاصی را در مجموعه بوجود می آورند. شناسه ها میتوانند، نشانگر باشند ، ولی تلفظ نمیشوند ( هرچند ممکن است در مواردی وجود آنها بصورت قرار دادی باشند.) ، و آنها درحرف نویسی ما نشان داده میشوند. مثلاً : AN.EN.LIL2=dEn-lil2 بمعنی " خدای انلیل" ؛ EN.LIL2.KI معادل En.LIL2† بمعنی " شهر نیپور یا Nibru† " ( مرکز اصلی پرستش انلیل). شناسه ها عبارتند از :

AN ( یا DIGIR یا DINGIR) در جلو نام خدایان و الهه ها بصورت اختصاری با بالا نویس d نشان دادهخ میشود.

شناسه KI ( شناسه " مکان، وزمین")، پس از نام مکان ها آورده میشود ؛ مثلاً: Unugki بمعنی " اروک" .

شناسه ID2 ( شناسه رود خانه ، کانال ) پس از نام رود خانه ها و کانال های اصلی آورده میشوند. مثلاً : id2Idigina بمعنی " رود دجله" ولی برای کانال ها بطور مثال: id2-eren2-na بمعنی " آبراهه دشمن" شناسه id2 با نام کانال تلفظ میشود. و قسمتی از نام است.

شناسه GEŠ ( برای درخت و چوب) قبل از نام اشیاء چوبی یا نام درخت ها بکار میرود. مثلاً :gešbanšur معادل کلمه اکدی paššūru بمعنی" میز" ، gešal = allu بمعنی " کج بیل" وام واژه های اکدی بروشنی نشان میدهند، که GEŠ نمی تواند، قسمتی از کلمه باشد. ولی در مقایسه کلمه geš-ur3 بمعنی " تیر" ( تیر چوبی) بصورت وام واژه اکدی بشکل gušūru نشان داده میشود، و geš قسمتی از کلمه است.

شناسه URUDU( erida, eridu, و urudu بمعنی " مس یا فلز مس" ) قبل نام فلز و اشیاء فلزی آورده میشود. بطور مثال در کلمه uruduza-ri2-in معادل اکدی (zainnu) ( آلیاژی از فلز مس) .

شناسه DUG ( ظرف، گلدان ) قبل از نام ظرف سفالین آورده میشوند. مثلاً : duga-da= gur5 = adagurru بمعنی " ظرف با پایه وسر باریک ؟".

شناسه KU6 ( بمعنی " ماهی ") بعد از نام ماهی ها آورده میشود. مثلاً : suhur-maš2ku6 = su‹urmāšu بمعنی " شاه ماهی قرمز" ( موجود افسانه ای) ، " نشانه دهم منطقه البروج – بزغاله" ( صورت فلکی).

شناسه MUŠEN بمعنی " پرنده" بعد از نام پرندگان آورده میشود. مثلاً : tumušen بمعنی " کبوتر" .

شناسه LU2 بمعنی " شخص، آدم" پیش از نام شغل برخی ( مرد ها) آورد میشود. مثلاً : lu2nu-kiri6 برابر اکدی nukaribbu بمعنی " باغبان" .

شناسه SAR بمعنی " سبزی ، گیاه" بعد از نام" باغ سبزی ( خوردنی)" آورده میشود. مثلاً: šum2 =šūmu بمعنی " سیر" .

شناسه U2 بمعنی " علف، سبزه و گیاه" قبل از نام گیاهان آورده میشود. مثلاً : u2bur2-da معادل اکدی urnû

بمعنی " نعناع (؟)"

شناسه GI بمعنی " نی" قبل از نام "نی ها " و اشیاء ساخته شده با" نی " آورده میشود. مثل:gipisan معادل اکدی pis/šannu بمعنی " جعبه ، سبد ، زنبیل ".

شناسه NA4 بمعنی " سنگ ، سنگی "قبل از نام سنگ ها و اشیاء ساخته شده از سنگ آورده میشود. مثلا در کلمات na4nunuz = erimmatu بمعنی " سنگ تخم مرغی ( خر مهره ، دانه تسبیحی)".

شناسه TUG2 بمعنی " پارچه بافتنی، پوشاک" قبل از نام لباس یا رخت آورده میشود. مثل:tug2NIG2.LAM2 = lam‹uššû بمعنی " شلوار یا دامن لباس بلند یا تا زیر زانو" .

شناسه KUŠ بمعنی " چرم ، پوست " قبل از نام اشیاء چرمی آورده میشود. مثل:kušlu-ub2 = luppu بمعنی " کیسه ( چرمی)، همیان " .

شناسه ŠE بمعنی " غله ، جو" و ZID2 بمعنی " آرد" گاهی بصورت شناسه برای برخی غلات یا آرد غلات استفاده میشوند.

درحقیقت کاربرد برخی شناسه ها تا حدی ثابت و کم وبیش قابل پیش بینی است. ( حد اقل از دوره بعد از اکدی) ، ولی این موضوع قابل تعمیم به همه شناسه ها نیست. گروه اول شناسه های قابل پیش بینی عبارتند از d , ki , giš, mušen, ku6 .

برای چکیده سخن پنج طبقه نشانه ، ما برای تاکید داریم ، که بازتفاوتشان تقریباً مخصوصاً برمبنای زمینه متن نوشته است. ba یا mu ممکن است ، متعلق به الف یا ب باشند، geš متعلق به الف، ج یا ه باشد، حتی اعداد نشانه های بند( د) از ابهام مستثنی نیستند، زیرا بطور مثال: EŠ(3 x U میتواند بمعنی " سی" باشد. ولی بند( د) همینطور هم میتواند، بصورت نمودار هجائی استفاده شود. بند ب ( اساساً در بابلی کهن ) در me-eš [meš] شناسه جمع است؛ و همینطور تذکر این نکته که i(= ia = 5x AŠ) یا برایaš3 ( = 6 x DIŠ) ضروری است.

 شاد باشید.